Nasz Czas

Współczesna historiografia, badająca współoddziaływanie kultur pogranicza i wpływ tego oddziaływania na procesy społeczne, polityczne i kulturalne, ważne miejsce wyznacza historii mentalności. Jak wiadomo, w kręgu zainteresowań historii mentalności znajduje się nie tylko działalność intelektualna, ale i inne zjawiska szerokiego spectrum, które wyrażają świadomość społeczną i tworzą ideowy, emocjonalny i intelektualny klimat. Dlatego uważam, że prowadząc badania nad zagadnieniem historii mentalności, można znaleźć nowe wyjaśnienia dla złożonych stosunków narodowych na terenie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego (dalej WKL), niezgody między Litwą i Polską, między społecznością Litwinów, Białorusinów i Polaków, ich sporów o Wilno w okresie międzywojennym.

W swoim artykule chcę scharakteryzować i spróbować dokonać typologizacji cech mentalności - i związanych z nią idei społeczno-politycznych - inteligencji wileńskiej początku XX wieku. W tym właśnie okresie "zawiązały się węzły" wspomnianych problemów. Ich zaś mentalnych przyczyn należy szukać, próbując wyjaśnić poglądy na kategorie takie jak "społeczeństwo", "naród", "państwo" różnych grup o odmiennej orientacji politycznej i przynależności kulturowej, jakie istniały wśród inteligencji ówczesnego Wilna.

Wilno początku XX wieku można uznać za model rozwijających się stosunków społeczno-politycznych i narodowych na ziemiach byłego WKL. Społeczność ówczesnego Wilna zachowała wszystkie cechy dawnej historycznej Litwy - państwa wielonarodowego, wielokulturowego i wieloreligijnego. Jak wiadomo, WKL tylko dość efemerycznie zdołało pogodzić współżycie na jednym terenie różnych narodowych elementów kulturowych (polskich, żydowskich, litewskich, rosyjskich, białoruskich, tatarskich, karaimskich, niemieckich). O dominancie kulturowej zadecydowała nieliczna w ówczesnym WKL warstwa społeczna - szlachta i możnowładcy - która stworzyła polityczny naród. Na przestrzeni wieków, z racji wszystkim znanej specyficznej drogi rozwoju państwowości WKL, w naturalny sposób dokonała się jej polonizacja. Z tego powodu dominująca w państwie oficjalna kultura miała charakter polski, choć - co prawda - specyficzny i różniący się od tej panującej w Królestwie Polskim.

Jaki był stosunek elementów etnokulturowych miasta na początku XX wieku?

W pewnym sensie wyrażają go dane spisu ludności Imperium Rosyjskiego z 1897 roku: Żydzi stanowili 40,1 procent wszystkich mieszkańców miasta, Polacy - 31,0 proc., Rosjanie - 20,1 proc., Białorusini - 4,2 proc., Litwini - 2,0 proc. Do ostatnich dziesięcioleci XIX wieku specyfikę Wilna jako zjawiska kulturowego wyrażała swoista sytuacja współistnienia wspomnianych elementów etnokulturowych, pewien uniwersalizm. Nie było symbiozy wspomnianych kultur w znaczeniu prozelitycznym. Każdy, żyjąc w wielonarodowym, wieloreligijnym i wielokulturowym świecie, pozostawał sobą. Tutaj, zdaje się, nie działała europejska zasada "cuius regio, eius religio". Każdy etnokulturowy element miasta żył oddzielnie, pomiędzy swoimi, ale czuł się bezpiecznie. Nie było wspólnego kolektywnego życia - kultura Wilna była jednak kulturą międzynarodową. O wyjątkowości owego "współistnienia" decydowała sytuacja Wilna jako miasta na granicy dwóch kultur - bizantyjskiej i katolickiej albo azjatyckiej i europejskiej.

Na przełomie XIX i XX wieku sytuacja uległa zmianie. Z jednej strony wiek XIX był wiekiem modernizacji społeczeństwa byłego WKL. Wraz z rozwojem powszechnej oświaty, zniesieniem w połowie wieku pańszczyzny, wzrostem dynamiki społeczeństwa, znikał strukturalny podział społeczeństwa feudalnego na warstwy, pojawiło się zapotrzebowanie na nowe czynniki integracyjne społeczeństwa. Najważniejszym wyznacznikiem takiej społecznej identyfikacji stało się poczucie przynależności etnokulturowej. Z drugiej strony, po upadku Rzeczpospolitej, Rosja - realizując politykę "zagospodarowania" ziem byłego WKL - stosowała do tego celu metodę przeciwstawienia ludu i szlachty, rozpowszechniając wśród chłopów nastroje promonarchistyczne i proimperialne. Tendencja ta była szczególnie wyraźna po powstaniu 1863 r. w polityce wileńskiego generała-gubernatora Michaiła Murawiowa. Mówiącej po polsku elicie litewskiej - "narodowi dominującemu" - próbowano przeciwstawić rozwijające się litewskie, białoruskie i ukraińskie ruchy narodowe. W ten sposób starano się przeszkodzić ludowi w uzyskaniu świadomości w tradycji obywatelskiej narodu politycznego byłego WKL i "przyciągnąć" go do państwowości Rosji, uczynić swoim obywatelem, zrusyfikować. O ile wcześniej istniał dwustopniowy system etniczny (po litewsku i białorusku mówiący chłopi - polskojęzyczna elita), to w XIX wieku na terytorium byłego WKL uformował się trzystopniowy system (etniczna społeczność plebejska - naród dominujący lub polskojęzyczna elita - naród rządzący lub przedstawiciele rosyjskiego aparatu administracyjnego). W takich warunkach ideologie narodu dominującego i rządzącego neutralizowały się nawzajem. Jako alternatywa dla nich pojawiła się inna - narodowa, a nie obywatelska świadomość. Z biegiem czasu, refleksja o swej etnicznej odrębności wraz z "unarodowianiem się" ludu ewoluowała z politycznej w kulturową. W tej ostatniej najważniejszymi elementami były - język, folklor, zwyczaje. Tradycje państwowości odsunęły się na drugi plan. Negacja idei narodu politycznego, wymienianie kultury etnicznej i języka jako najważniejszego, względnie stałego, pozwalającego odróżnić siebie od innych społeczności elementu, stworzyły podstawy dla szerzenia się ideologii narodowej, rozwoju narodowościowych ugrupowań. Z racji multinarodowości ziem byłego WKL, zaistniała możliwość konfliktów na tle narodowościowym i zderzenia emocjonalnie zaangażowanych nacjonalizmów. Wilno, wciąż pozostające ekonomicznym, duchowym i kulturowym centrum tych ziem, bezpośrednio tego doświadczyło.

Jak w kontekście tych procesów wyglądała inteligencja wileńska? Inteligencją wileńską nazywam grupę ludzi, aktywnie uczestniczących (nie tylko tu mieszkających) w życiu społeczno-politycznym i kulturalnym Wilna. Podzielić ich można według: 1. przynależności etnokulturowej - na Polaków, Litwinów, Białorusinów i Żydów, jako najważniejszych przedstawicieli grup etnokulturowych byłego WKL; 2. orientacji polityczno-społecznej - na endeków, krajowców konserwatystów-tradycjonalistów, krajowców demokratów. Ten ostatni podział dotyczy tylko polskiej inteligencji w Wilnie, ponieważ inne - w ramach omawianego problemu - wyraźniejszych różnic nie wykazywały.

Krajowcy konserwatyści-tradycjonaliści. Zgrupowani byli wokół pierwszego polskiego dziennika "Kurier Litewski" wydawanego od 1905 roku przez właściciela ziemskiego, członka Rosyjskiej Rady Państwowej Hipolita Korwin-Milewskiego. W 1911 roku gazeta połączyła się z endeckim "Gońcem Codziennym" i dalej wydawana była pod tytułem "Kurier Wileński". W 1906 roku, staraniem biskupa wileńskiego Edwarda von der Roppa, wychodziło pismo o charakterze "krajowym" - "Nowiny Wileńskie". Z organizacji, które działały do pierwszej wojny światowej wymienia się: "Stronnictwo Konstytucyjno-Katolickie na Litwę i Białoruś" (1905-1906), "Stronnictwo Krajowe Litwy i Białej Rusi" (1907). Osoby należące do tego ugrupowania nie wyznawały jednolitych poglądów. Wśród nich byli zarówno członkowie o orientacji katolickiej (biskup wileński Edward von der Ropp, Stanisław Łopaciński), lojaliści (bracia Hipolit i Ignacy Korwin-Milewscy, członkowie Rosyjskiej Rady Państwowej Aleksander Chomiński i Aleksander Meysztowicz), tradycjonaliści (Konstancja i Roman Skirmunt, Czesław Jankowski, Mieczysław Jałowiecki). Wszystkich ich łączyła świadomość bycia obywatelem WKL oraz pogląd traktujący terytorium Litwy i Białorusi - nazywane przez nich "Krajem" - jako jednolitą, niepodzielną, polityczną, społeczną, kulturową i ekonomiczną całość, posiadającą oryginalne tradycje historyczne i specyficzną strukturę ludności. Podkreślali również specyfikę interesów tego kraju, w porównaniu z interesami Rosji i Królestwa Polskiego.

Społeczeństwo pojmowali jako społeczność Historycznej Litwy, wielojęzyczną, ale homogeniczną, którą łączyła wspólna przeszłość, wspólna religia i przez wieki uformowana hierarchia społeczna. Temu składnikowi pojęcia społeczeństwa nadawano wyjątkowe znaczenie. Istotę społeczeństwa, według nich, wyrażali "panowie" - właściciele ziemscy, przewodzący szlachcie i niższym warstwom społecznym - ludowi, mówiącemu po litewsku i białorusku. Panowie i lud nie byli równowartościowymi składnikami społeczeństwa. "Panowie" nie tylko najlepiej rozumieli potrzeby tego społeczeństwa, ale troszczyli się również o los niższych warstw społecznych. Społeczność Historycznej Litwy była więc dla nich wcielonym modelem idealnego patriarchalnego społeczeństwa.

W zasadzie nie uznawali pojęcia narodu w znaczeniu etnokulturowym. Większość z nich różnice językowe uważała za nieistotne i nie były one dla nich przyczyną konfliktów narodowych. Według H. Korwin-Milewskiego, polsko-litewskie spory nie miały podłoża narodowego, lecz były pewną formą walki społecznej, którą inspirowały władze rosyjskie. Konstancja Skirmunt, popierająca litewski ruch narodowy, propagowała wzajemne poznanie i zbliżenie obu narodów (Polaków i Litwinów), poprzez wzajemne nauczenie się języków i uczestniczenie w życiu kulturalnym. Szczególnie zachęcała Polaków do przyczyniania się do rozwoju piśmiennictwa litewskiego. Litewskich Polaków i Litwinów traktowała jak jedno społeczeństwo, uważając, że można być Litwinem nie używając języka litewskiego.

Zwracając się do inteligencji, szlachty i ludu twierdziła: "... w kwestii mowy - wolny wybór, w sprawach politycznych i społecznych - jedność, we wszystkich stosunkach -miłość. Miłością i zgodą bracia rodzeni".

Opowiadano się za zasadą "Genthe Lithuanus, natione Polonus", wskazując na fakt, że specyficzny typ Polaka-Litwina uformowały warunki historyczne. Uznawano wyłącznie wspólną narodowość mieszkańca WKL. Charakterystyczne jest tu twierdzenie B.Jałowieckiego: "Mieszkaniec spod Połągi, Kowna, Wiłkomierza, Święcian lub Wilna, Grodna, Nowogródka i nawet spod Mińska, jest zawsze Litwinem, niezależnie od tego, czy mówi on po polsku, litewsku lub białorusku...". Tak więc dla tej grupy wileńskiej inteligencji istniało tylko pojęcie narodu w znaczeniu politycznym, a dokładniej - udemokratyzowany wariant narodu politycznego dawnego WKL.

Dlatego też zawartość pojęcia państwa pozostała niezmieniona, łączona z tradycją unii Jagiellonów. Warte podkreślenia jest tylko to, że "przedstawiciele wielkiego ziemiaństwa na Litwie Historycznej o niepodległości tego kraju, ewentualnie wspólnej z Polską, nie myśleli, ani tym bardziej nie mówili. Podstawą ich stanowiska politycznego było równouprawnienie, zachowanie stanu posiadania i pozycji społecznej, oraz kultury polskiej - na użytek wewnętrzny".

Krajowcy demokraci. Redagowane przez Michała Römera pismo "Gazeta Wileńska" (1905-1906) skupiło wokół siebie inteligencję o poglądach krajowców i demokratycznej orientacji. W latach 1911-1915 grupowała się ona wokół "Przeglądu Wileńskiego", redagowanego przez Witolda Abramowicza. Warto wspomnieć również Tadeusza Wróblewskiego, Ludwika Abramowicza, Bronisława Krzyżanowskiego i Zygmunta Nagrodzkiego. Krajowcy demokraci, podobnie jak ich oponenci z obozu konserwatystów, traktowali Historyczną Litwę, jako integralny kraj, jednak inaczej interpretowali omawiane pojęcia.

Po pierwsze, społeczność Kraju - Historycznej Litwy - uświadamiali sobie jako obywatelsko-demokratyczną. W tym miejscu należy zaznaczyć, że nie negowali istnienia narodu w znaczeniu etnokulturowym. Uformowanie się owych narodów na terenach byłego WKL uważano za przesłankę do powstania społeczeństwa obywatelskiego i nowego organizmu państwowego na tym terytorium. Uważano, że tylko poprzez rozwijanie niejednolitej etnokulturowo świadomości narodowej ludu Historycznej Litwy będzie można w nim zaszczepić świadomość obywatelską, pojęcie jedności Historycznej Litwy. W tym więc znaczeniu, rozwijające się w kraju demokratyczne ruchy narodowe, zwłaszcza litewskie i białoruskie, były odbierane jako czynniki organizujące w pasywnej masie mieszkańców Historycznej Litwy. Traktując dawne WKL jako ojczyznę kilku narodów, i nie widząc możliwości ich rozdzielenia w cywilizowany sposób ze względu na nieuniknione konflikty terytorialne, opowiedzieli się przeciwko wyniesieniu interesów jednego z tych narodów ponad wspólne interesy kraju. Możliwości pogodzenia narodowych i kulturalnych potrzeb i celów współegzystujących narodów upatrywali w przedkładaniu interesu obywatelskiego nad narodowym, co miało być związane z umocnieniem się demokracji w kraju. Tak więc krajowcy demokraci próbowali znaleźć element łączący pojęcia narodu etnokulturowego i politycznego na terytorium byłego WKL, głosząc idee demokratycznego narodu politycznego i społeczeństwa obywatelskiego.

Tradycja unii Jagiellonów została utrzymana, podkreślono jednak demokratyczność takiego połączenia. <Istotą pojęcia była idea federacji Polski i Litwy Historycznej, polegająca na zjednoczeniu dwóch samodzielnych państw demokratycznych. Korzystając z idei Rzeczpospolitej Jagiellońskiej, przewidziana była możliwość tego "zjednoczenia" na dawnym terytorium Rzeczpospolitej "od morza do morza" i przekształcenia się w nowoczesny sojusz niezależnych państw narodowych>.

Endecy. Organizacyjnie skupieni byli wokół wydawanego od 1906 roku "Dziennika Wileńskiego". Jego miejsce zajął w 1908 roku "Goniec Wileński", który w 1910 zmienił "Goniec Codzienny". Jednym z najbardziej wpływowych działaczy był redaktor gazet Jan Hłasko, aktywny, często piszący Jan Obst oraz właściciele ziemscy Wawrzyniec Puttkamer, Marian Chełkowski i Bronisław Umiastowski. Inaczej niż krajowcy, endecy nie widzieli już integralnego społeczeństwa Historycznej Litwy, nie mieli żadnych planów odnośnie jego perspektyw. Jak twierdził J. Hłasko "jest to kraj bez woli. Tu nie ma wspólnej wytycznej, która by łączyła poszczególne grupy społeczne. Tu każdy odłam ma odrębną wolę, a to paraliżuje wspólną pracę".

Ostro krytykowali rozumienie przez krajowców pojęcia narodu. Jan Bohuszewicz pisał: "Walczyliśmy z tymi wszystkimi, którzy oświadczali nam, że chcą nadal pozostać kulturalnie Polakami, politycznie zaś tworzą narodowość krajową Litwy i Białej Rusi". Pojęcie narodu etnokulturowego utożsamiali z narodem politycznym, nadając temu ostatniemu znaczenie pierwszego. Twierdzono: "Kto się czuje Polakiem, kto myśli i mówi po polsku, po polsku się modli, ten jest Polakiem, choćby nosił nazwisko litewskie". Ich zdaniem "interesy całego narodu polskiego" są ponad potrzebami kraju. Historyczną Litwę uznawali za jednostkę wyłącznie terytorialną i nie widzieli żadnych perspektyw dla jej samodzielnej państwowości. Takie perspektywy łączyli z Polską.

Żydzi. Nie będę mówił o poglądach całej żydowskiej inteligencji ówczesnego Wilna, scharakteryzuję tylko pozycję grupy o demokratycznej orientacji. Do grupy tej należeli wileńscy działacze żydowscy Jurgis i Elijas Romas, Cemakas Šabadas, Leontijus Bramsonas; reprezentowali oni partię rosyjskich kadetów i orientowali się w potrzebach miejscowego społeczeństwa. Tymczasem inni Żydzi byli związani z ruchem syjonistycznym lub socjaldemokratycznym i w analizowane w artykule problemy się nie angażowali.

Trzeba stwierdzić, że poglądy tej grupy żydowskiej inteligencji w zasadzie odpowiadały poglądom krajowców demokratów. Społeczeństwo rozumieli oni jako społeczność kraju - Historycznej Litwy. Uznawali je za integralne i niepodzielne, ponieważ okoliczności historyczne sprawiły, że żyjący tu Żydzi pod względem etnokonfesyjnym stworzyli niepodzielną wspólnotę. Mówiąc o narodzie, mieli na myśli pojęcie narodu politycznego, tzn. jego demokratyczny wariant, w którym zaakcentowana było obywatelskość. Owa obywatelskość łączona była z taką czy inną formą państwowości Historycznej Litwy. Szerzej jej nie analizowali, warto tylko zaznaczyć fakt, że działacze ci uczestniczyli w działalności krajowców demokratów, związanej z ich projektami dotyczącymi państwowości Historycznej Litwy.

Białorusini. Stworzyli niewielką grupę, skupiającą się wokół pisma "Nasza Niwa" (wydawanego od 1906 roku). Najaktywniejszymi działaczami byli bracia Antoni i Jan Luckiewicz, Vaclav Lastouski, Aleksandr Zasztowt. Bliscy byli krajowcom demokratom, brali udział w wydawaniu ich pism "Gazeta Wileńska" i "Przegląd Wileński". Inteligencja białoruska (pamiętając, że Białorusini jako grupa etniczna na swoim etnograficznym terytorium byli niejednolici zarówno pod względem ekonomicznym, jak kulturowym, a także jeszcze nieuświadomieni narodowo) w zasadzie popierali poglądy przychylnych im krajowców demokratów. Mieli nadzieję, że w ten sposób uda im się oderwać od rosyjskich i polskich wpływów kulturowych i, opierając się na litewskim przykładzie, obudzić w swoim ludzie świadomość narodową. Krajowcy demokraci, a konkretnie Michał Römer i L.. Abramowicz, propagowali popieranie białoruskiej kultury, upatrując w białoruskim ruchu narodowym, rozwoju nacjonalistycznych tendencji.

Litwini. Litewska inteligencja działała w Wilnie bardzo aktywnie. W swoich politycznych orientacjach, podobnie jak polska, była niejednolita. Najważniejsi działacze o orientacji narodowej - Petras Vileišis, Antanas Smetona, Juozas Tumas-Vaižgantas, Jonas Jablonskis - skupiali się wokół dziennika "Vilniaus žinios" ("Wiadomości Wileńskie", 1904-1907) i pisma "Viltis" ("Nadzieja", 1907-1911). Działacze frakcji demokratyczno-socjaldemokratycznej - Povilas Višinskis, Jonas Vileišis, Felicja Bortkevičienë, Kazys Grinius, Mykolas Biržiška, Stanislovas Matulaitis, Petras Avižonis, Kostas Stiklius - zgrupowani byli wokół pisma "Lietuvos űkininkas" ("Rolnik Litewski", 1904-1915) i "Lietuvos žinios" ("Wiadomości Litewskie", 1909-1915).

Warto zaznaczyć, że pogląd litewskiej inteligencji na pojęcia społeczeństwa i państwa - bez względu na różnice jej orientacji politycznych - określiło podejście do narodu, pojmowanie narodu. W treści pojęcia narodu eksponowali przede wszystkim znaczenie języka i kultury ludowej. Społeczeństwo Litwy było przez nich rozumiane jako społeczność mówiąca po litewsku, terytorialnie określona granicami terytorium etnograficznej Litwy. Swoje sprawy wewnętrzne społeczeństwo to miało rozstrzygać opierając się na zasadach demokracji. Dla innych narodów przewidziane były demokratyczne prawa mniejszości narodowych. Naród polityczny rozumiany był jako demokratyczny naród obywatelski, jednak funkcję rządzącą przyznawano Litwinom, jako narodowi etnicznemu. Pojęcie państwa rozumiano, w analogiczny sposób, jako państwo Litwinów - narodu etnicznego, określane przez terytorium etnograficznej Litwy, którego najważniejszą funkcją jest zapewnienie warunków dla istnienia etnokulturowego narodu litewskiego. Społeczeństwo Historycznej Litwy i idee jego państwowości uważano za niebezpieczne, poddając w wątpliwość, czy nieumocniona jeszcze litewska kultura będzie w stanie oprzeć się - mającemu nie tylko stare tradycje, ale i potencjalne warunki do rozwoju w WKL - polskiemu wariantowi kultury.

Mimo to nie negowano historycznej państwowości, polityczne i kulturowe związki z WKL były podkreślane na tyle, na ile było to potrzebne dla uargumentowania nowego społeczeństwa i państwa.

Co do Rosjan, trzeba zaznaczyć, iż ich sytuacja różniła się od innych w tym sensie, że byli oni głównie wyrazicielami pozycji władz imperium i uczestniczyli w polityce rusyfikacyjnej prowadzonej przez te elity. Wśród inteligencji rosyjskiej w Wilnie główną warstwę stanowili urzędnicy. O miejscu środowiska w obrębie inteligencji wileńskiej mówi fakt, iż od 1906 do 1915 roku w Wilnie było wydanych około 70 periodyków w języku rosyjskim. Jednakże to efemerydy. Przykładem mogą być "Vestnik Severo-Zypadnego Kraja" (1908 styczeń-marzec) czy "Bieloruskij viestnik" (pół roku 1912).

W ogólnych rysach można powiedzieć, że dla inteligencji rosyjskiej Litwa Historyczna (Litwa i Białoruś) stanowiła rosyjskie ziemie zachodnie - "zapadnorusskije", a język białoruski traktowano jako dialekt języka rosyjskiego. Zdaniem tej inteligencji, wpływ żywiołu rosyjskiego na życie kulturalne i polityczne WKL był najważniejszy. Szerszych rozważań dotyczących powyższej problematyki w prasie rosyjskiej Wilna nie udało mi się odszukać.

Reasumując, należy podkreślić, że w środowisku wileńskiej inteligencji najważniejsze miejsce zajmowało pojęcie narodu etnokulturowego, który za najwyższą wartość uznawał rozwój kultury etnicznej kosztem innych elementów etniczno-kulturowych. Perspektyw upatrywano w narodowym społeczeństwie, narodowym państwie. Propozycje krajowców, aby łączyć ideę państwa politycznego z ideą państwa narodowego, były zbyt skomplikowane i mało przekonujące w obliczu groźby polonizacji i rusyfikacji ludności byłego WKL. Dlatego też nie stały się one czynnikiem będącym w stanie zneutralizować już na poziomie mentalnym istniejących sprzeczności. Te właśnie sprzeczności doprowadziły później do polsko-litewskich konfliktów i skomplikowanych stosunków narodowych na terytorium byłego WKL. Z drugiej strony, odmienne koncepcje społeczeństwa, narodu i państwa w środowisku wileńskiej inteligencji, kierunkowały organizację życia kulturalnego Wilna początku XX wieku i okresu międzywojennego w stronę narodowej etnokultury, a nie w kierunku wielokulturowego internacjonalizmu.