Czas


Dr Teresa Dalecka

Dzieje polonistyki wileńskiej 1919-1939

Referat został wygłoszony z okazji Międzynarodowej Konferencji Naukowej zatytułowanej
"Polonistica Vilnensis: paradygmaty rozwoju" w związku z dziesięcioleciem Katedry Filologii Polskiej

Uniwersytet Stefana Batorego pozostawił podwójne dziedzictwo: pisane, ściśle naukowe i niepisane: - etos, zakodowany w ludziach, w społeczności akademickiej i w wychowankach tej społeczności. Na ten etos składa się przede wszystkim otwartość uczelni na wszystkie aspekty życia i kultury człowieka. Innym jego elementem była otwartość i wielobarwność uczelni.

Polonistyka na Uniwersytecie Stefana Batorego rozwijała się w czasie, kiedy nie wygasły jeszcze ideały romantyzmu i charakterystyczne dla niego tendencje do idealizacji przeszłości. Pomost między dawnymi a nowymi czasy został przerzucony, kiedy dekretem z 28 sierpnia 1919 r. Władysław Mickiewicz został mianowany profesorem honorowym historii literatury polskiej w Wilnie.

Uznanie w latach dwudziestych Katedry Polonistycznej na Uniwersytecie Wileńskim za najważniejszą było sposobem artykułowania tradycji wywodzącej się od Mickiewicza, Słowackiego, Lelewela, Śniadeckich. "(...) na naszym uniwersytecie czuło się ciągłość bardziej niż na innych (...) uniwersytetach, z wyjątkiem Jagiellońskiego. Bo okres jego zamknięcia po powstaniu 1831 roku jakoś się skracał, ginął i żyło się aurą Filomatów" - pisał Czesław Miłosz.

Zdaniem Antoniego Gołubiewa, nowoczesność zlewała się w wyobrażeniach wilnian z dawnością, a wszystko budziło dumę i miłość do rodzinnego grodu. Kulminacją owej dumy-miłości był stosunek do uniwersytetu. Być profesorem uczelni znaczyło w Wilnie więcej niż mieć mitrę książęcą. Nie była to jednak pusta cześć dla tytułu, lecz uznanie dla wiedzy i charakteru - w pojęciu przeciętnego wilnianina te dwie cechy były tożsame.

W ciągu dwudziestu lat poloniści wileńscy stworzyli środowisko naukowe, w którym uprawiano historię literatury jako dyscyplinę naukową i przedmiot nauczania. Dzięki takim profesorom jak Józef Kallenbach, Stanisław Pigoń, Kazimierz Kolbuszewski. Manfred Kridl, Konrad Górski, Stanisław Cywiński katedry polonistyczne w Wilnie stały się "ogniskami" promieniującymi na otoczenie i przyczyniającymi się do rozwoju kultury. Listy kandydatów na katedry polonistyczne w Wilnie w dwudziestoleciu nigdy nie były przedmiotem sporów pomiędzy różnymi środowiskami naukowymi. Profesorowie wszystkich uczelni akceptowali decyzje wileńskich komisji polonistycznych, proponujących na katedry w USB upatrzonych wcześniej kandydatów. Choć mogłoby się wydawać, że początkowo przy obsadzaniu katedr wileńskich rywalizowały między sobą uniwersytety w Krakowie i we Lwowie. W latach trzydziestych polonistyką kierowali profesorowie wywodzący się z warszawskiego środowiska naukowego.

Polonistyka wileńska lat 1919-1939 kształtuje się jako pewna zwarta struktura o zdecydowanych rysach wewnętrznego rozwoju. Pierwszy etap (1919-1921) to czas wstępnego organizowania się studium polonistycznego w ramach Wydziału Humanistycznego oraz stwarzanie podwalin pod przyszłą bibliotekę seminaryjną. Do prac organizacyjnych został zaproszony profesor o dużej sławie i dorobku naukowym oraz doświadczeniu pedagogicznym - Józef Kallenbach. Należy przy tym zaznaczyć, iż fakt, że Wilno w 1919 r. znajdowało się w pobliżu działań wojennych, że jego sytuacja polityczna nie była ustabilizowana, a warunki pobytu w mieście bardzo trudne, również nie przemawiał za osiedlaniem się tutaj.

Okres stabilizacji na polonistyce Uniwersytetu Stefana Batorego rozpoczął się 20 kwietnia 1921 roku wraz z przybyciem do Wilna prof. Stanisława Pigonia, który objął katedrę literatury nowszej i kierował nią do roku 1931 oraz z obsadzeniem w 1922 roku na stanowisku kierownika katedry literatury dawnej prof. Kazimierza Kolbuszewskiego. Na ten okres przypada wprowadzenie systemu magisterskiego (1925/26), który znormalizował tok studiów uniwersyteckich. Zakończył go wyjazd profesora Kazimierza Kolbuszewskiego do Lwowa w roku 1932.

Etap trzeci (1932-1939) w dziejach polonistyki wileńskiej - to okres wprowadzania nowych tendencji i kierunków metodologicznych. Okres ścierania się metod badawczych profesorów Manfreda Kridla oraz Konrada Górskiego.

Podejmowane przez profesorów inicjatywy i przedsięwzięcia były ważnymi wydarzeniami nie tylko w skali uniwersyteckiej. Nie ulega wątpliwości, że wileńskie środowisko literackie pozostawało pod silnym wpływem polonistów. Przynależność profesorów do takich organizacji jak Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Związek Zawodowy Literatów Polskich, Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, Rada Wileńskich Zrzeszeń Artystycznych oraz częstokroć kierowanie nimi uzupełniały uniwersytecki rozwój, właściwy ruch umysłowy i naukę o literaturze. Profesorowie poloniści brali też aktywny udział w pracach wielu organów uniwersyteckich. Kierowali różnymi komisjami, Wydziałem Humanistycznym USB (Kulbuszewski, Kridl), prof. Stanisław Pigoń był rektorem.

Dorobek naukowy profesorów jest niejednakowo bogaty, tym niemniej może być rozpatrywany całościowo jako wkład polonistyki wileńskiej w badania nad literaturą, szczególnie literaturą okresu romantyzmu. Zjawiskiem nowym na tle wcześniejszych badań była metoda integralna Manfreda Kridla. Stanisław Pigoń oraz Manfred Kridl byli ponadto autorami książek, które wywołały wiele dyskusji i polemik w okresie międzywojennym.

Pierwsze dziesięciolecie międzywojenne nie miało jednak charakteru jakiejś rewolucji metodologicznej1. Najważniejszym wydarzeniem historii literatury w latach trzydziestych stał się formalizm, propagowany na USB przez prof. Manfreda Kridla. Przesłonił on sobą inne, sporadyczne inicjatywy nowatorskie, które nie zdołały rozwinąć się w odrębne kierunki badawcze2. Prof. Kridl stworzył szkołę naukową, zespół młodych badaczy, wiernych swemu mistrzowi, pracujących wspólnie na seminarium. Grupa wileńska poszukiwała odmiennych od tradycyjnych metod badań naukowych, usiłując stworzyć z różnych elementów teorii literatury XX wieku własną koncepcję analizy tekstu literackiego. Łączyło ich zainteresowanie praktyczną stroną badań tekstów, byli otwarci na nowe propozycje teoretycznoliterackie, byli liberalnie nastawieni do wszelkich przejawów "nowatorstwa" naukowego. Teorię przekładali na praktykę badawczą w postaci prac magisterskich.

Profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego, zwłaszcza w latach dwudziestych, służbę społeczną traktowali jako najszerzej pojmowane upowszechnianie edukacji i kultury. W związku z tym wytworzył się typ nauczyciela akademickiego, który skupiał w sobie przymioty uczonego oraz popularyzatora wiedzy. Jednocześnie cechowała go ogromna aktywność organizacyjna na rzecz studentów, a także potrzeba oddziaływania na nich poprzez różne formy codziennych kontaktów3. Najpełniejszy wyraz znalazły kontakty profesorów ze studentami na płaszczyźnie naukowej, w Kole Polonistów.

Studenci polonistyki wileńskiej, zarówno w latach dwudziestych jak i trzydziestych. potrafili stworzyć zwarte grupy badawcze, ukierunkowane metodologicznie. Dlatego też różnorodność dorobku naukowego wileńskiego środowiska polonistycznego objawiła się nie tylko w pracach profesorów, ale też w osiągnięciach studentów. Wilno przodowało pod względem ogłaszania drukiem wartościowych rozpraw studentów i absolwentów. Potwierdzeniem są publikacje naukowe z serii Biblioteka prac polonistycznych oraz zagadnień poetyki.

Kołu Polonistów przypadła ważna funkcja skupiania prądów literackich i estetycznych na USB. Jego poczynania można oceniać nie tylko z punktu widzenia ducha, jaki próbowało zaszczepić wśród studentów, ale też na podstawie konkretnych dokonań. Stały wzrost liczby członków (do ponad 120 w szczytowym okresie działalności, pod koniec lat dwudziestych), liczby sekcji (historycznoliteracka. bibliograficzna, językoznawcza, literatury współczesnej, badań literackich i przede wszystkim Sekcja Twórczości Oryginalnej), organizowanych zebrań (ponad 230 w pierwszym dziesięcioleciu) świadczy o ewolucji naukowej jak również o stopniowym dojrzewaniu członków koła jako grupy intelektualistów.

Poloniści, skupieni w redakcjach takich pism oraz dodatków literackich do gazet jak "Żagary", "Piony", "Smuga", "Kolumna Literacka" "Alma Mater Vilnensis", stanowili część właściwego życia literackiego międzywojennego Wilna. Tam dokonywali ocen i przewartościowań współczesnej literatury, publikowali tłumaczenia wierszy poetów litewskich, białoruskich. Drukowanie wierszy, recenzji. artykułów naukowych, wystąpienia na antenie radiowej były dla młodych autorów same przez się włączeniem się w życie publiczne, słabszym albo silniejszym akcentem do nowej rzeczywistości.

Wychowankowie polonistyki z lat dwudziestych zasilili przede wszystkim szeregi nauczycielskie na Wileńszczyźnie i w Wilnie. Na początku lat trzydziestych na USB wstąpiło pokolenie przyszłych magistrów polonistyki, którzy w czasie studiów zaczęli demonstrować większą niż ich poprzednicy żywiołowość w życiu kulturalnym, naukowym a z czasem i politycznym miasta. Stali się partnerami w dyskusji dla profesorów, artystów, działaczy społecznych. Co więcej, zyskali pełną świadomość tego, że potrafią samodzielnie decydować o sobie.

Warto sobie uświadomić, że wśród nich znajdowali się przyszli uczeni tej miary, co Czesław Zgorzelski, Irena Sławińska, Maria Renata Mayenowa. Janina Budkowska, Jerzy Trypućko, Józef Bujnowski i inni. Wymieniając jeszcze nazwiska Czesława Miłosza, Teodora Bujnickiego, Jerzego Zagórskiego, Antoniego Gołubiewa, słuchaczy innych wydziałów, ale ściśle powiązanych z polonistyką, będziemy mieli pełny obraz wychowanków uczelni wileńskiej. "Jak w takim środowisku i takiej atmosferze jedno tylko ?pokolenie? akademickie mogło wydać tyle nieprzeciętnych, w skali nie tylko miasta czy kraju, jednostek: wybitnych pisarzy i poetów (...)" - zapytywał wychowanek uniwersytetu, prawnik, Wiktor Sukiennicki, nie udzielając odpowiedzi, a może pozostawiając to nam. (s. 46-47)

Przypisy:

1 K. Górski. Przegląd .stanowisk metodologicznych w polskiej historii literatury do 1939 roku. W: Zjazd Naukowy Polonistów 10 - l3 grudnia 1958. Wrocław 1960, s. 114.

2 Tamże, s. I 19.

3 Por. H. Bursztyńska, Humanistyka uniwersytecka w Wilnie w latach 1919-1929. W: Kultura międzywojennego Wilna. Materiału konferencji w Trokach (28-30 VI 1993), pod red. A. Kieżuń, Białystok 1994, s. 80.

Nasz Czas 31/2003 (620)