Mniejszości narodowe. Europa


Gryzoni (Romansze)

Retoromański naród, mieszkający w Szwajcarii, głównie w kantonie Graubunden, (po włosku Grigioni, po francusku Grisons), stąd też polska nazwa kantonu Gryzonia i nazwa narodu Gryzoni. Nazwa kantonu po retoromańsku brzmi Grischun (czyt. griszun), nazwa własna narodu Romonschi. Są też etnonimy: Romanszi, Romonszi. Jest ich 65 tys. Mówią językiem retoromańskim, który z kolei dzieli się na 5 dialektów, mających formę literacką: surselwijski (albo obwaldański), sutselwijski, surmirański, górnoengadyński (albo puszer), dolnoengadyński (lub walder). Romansze posługują się także niemieckim i włoskim językami. Część z nich jest katolikami, część kalwinistami. Gryzonia jest największym kantonem szwajcarskim - 7,1 tys. kilometrów kw., stolica Chur (Kur). Około 55% ludności kantonu posługuje się językiem niemieckim, ok. 14% - włoskim i ok. 31% - językiem retoromańskim.

W końcu I tysiąclecia przed n.e. znaczną część terytorium współczesnej Szwajcarii zamieszkiwały celtyckie plemiona Helwetów, stąd też Szwajcaria niekiedy nazywana jest Helwecją (m.in. na szwajcarskich monetach jest napisane Helvetia). Na wschód od Helwetów zamieszkiwały plemiona Retów, romanizowani potomkowie których są współczesnymi Retoromanami. W III - VI wiekach na terytorium Szwajcarii wtargnęły plemiona germańskie. Na zachodzie kraju osiadły plemiona Burgundów, którzy później przemieszali się z romanizowanymi Celtami i przyjęli ich język. Później ten region stał się częścią francuskiej Szwajcarii. Północ, centrum i wschód były zasiedlone przez Alemanów, którzy byli silni, liczebni i nie poddali się romanizacji. Tu rozpowszechnił się język niemiecki. Południowy region, graniczący z Lombardią, stał się później włoską częścią Szwajcarii, do XIII w. mieszkańcy górnych rejonów faktycznie zachowywali niepodległość. Tu istniały samorządne kantony. Szczególnie dużą rolę odgrywały trzy "leśne" kantony - Uri, Schwitz i Unterwalden, położone koło przełęcza Świętego Gotharda. Mieszkańcy tych kantonów otrzymywali duże dochody za obsługę przechodzących przez góry karawanów handlowych. Historia całej Szwajcarii zaczyna się właśnie od zjednoczenia tych trzech kantonów w XIII - XIV wiekach, do walki o niepodległość przeciwko austriackim Habsburgom. W 1291 r. było założone "wieczyste przymierze" przeciwko Habsburgom. Dalej Unia rosła i włączała coraz to nowe kantony. Gryzonia w latach 916 - 1256 wchodziła w skład księstwa szwabskiego. W walce o uniezależnienie się od Habsburgów (1367 - 1436) przystąpiła do Związku Kantonów Szwajcarskich. W latach 1512 - 1797 sama panowała nad włoskimi kantonami Chiavenna, Bormio i Valteline. W 1797 kanton Valteline, po wojennej kampanii Napoleona Bonaparte w Italii, został przyłączony do włoskiej Republiki Cisalpińskiej. W 1815 r., po kongresie wiedeńskim, Chiavenna, Bornio i Valteline zostały w składzie Lombardii, która z kolei dostała się pod panowanie Imperium Austriackiego; pozostała większa część Gryzonii przeszła do Republiki Helweckiej (później znów Szwajcarii).

W XIX wieku, w wyniku nasilającej się germanizacji i rozdrobnienia grup Romanszy, byli oni bliscy asymilacji, a ich język bliski zaniknięcia. Propaganda, w drugiej połowie XIX wieku przez uczonych i działaczy społecznych idei jedności etnosu retoromańskiego przyczyniła się do aktywizacji ruchu narodowego o zachowanie ojczystego języka i kultury (tak zwane odrodzenie retoromańskie). Decydującą rolę w odrodzeniu narodowym pełniła założona w 1919 roku jedna z licznych istniejących dawniej folklorystycznych, literackich, historycznych i innych towarzystw - "Liga Retoromańska". W 1938 r. język retoromański był uznany jednym z języków państwowych Szwajcarii. Podstawową organizacją i dziś jest Liga Rumantscha (Liga Retoromańska), w skład której wchodzą organizacje pomniejsze: Stowarzyszenie Retoromańskie, Stowarzyszenie Pisarzy Retoromańskich: Stowarzyszenie Retoromańskiego Radia i Telewizji: Stowarzyszenie Młodzieży Retoromańskiej: Związek Romanszy za granicą kantonu Graubunden; Organizacja "Romania" (Retoromanie - katolicy); "Renania" (Retoromanie - protestanci); Związek Retoromanów w Surmeir; Związek Retoromanów Gryzońskich. Jest Televisiun Rumantscha; Radio Grischa; Radio Piz Corvatsch. Jest także swoja agencja prasowa - Agentura da ovitats Rumantscha. Warto też dodać, że to właśnie w Gryzonii znajduje się miasto Davos, w którym odbywają się coroczne spotkania świata biznesu.

Flaga Gryzonii składa się z trzech części przedstawiających 3 człony składowe tego kantonu, umowa między którymi była podpisana 1457 r.

1. Pionowe pasy: czarno-biały, jest to symbol Szarej Ligi, założonej w 1436 r. jako organizacji miejscowej szlachty;

2. Żółto-niebieski krzyż, na żółto-niebieskim na przemianległym polu-herb miasta Davos, a jednocześnie symbol Ligi Prawnuków Gryzonii, założony w 1436 r.

3. Czarny kozioł na białym tle: herb i symbol Ligi Domu Bożego (Gotteshausbund), która była założona w mieście Vhur, przez biskupa Piotra Czeskiego, w 1367 r. do walki z Austrią.

Jak wynika z informacji prawie wszystkie mniejszości narodowe mają swoje symbole: flagę i herb. Nie musimy być gorsi i my - Polacy Ziemi Wileńskiej.
Opinie i propozycje prosimy przysyłać do redakcji: 2001 Wilno, ul. Didţioji (Wielka) 40 z dopiskiem "Symbole Ziemi Wileńskiej"; albo pocztą elektroniczną: naszczas@mail.lt lub n.g.@mail.lt

Robert Szymański

Nasz Czas 7/2003 (596)